مقدمه:
مسجد جامع برسیان که از مهمترین
بناهای دوره سلجوقی است تا کنون به
زبان فارسی معرفی چندانی از ان صورت
نپذیرفته است و در این میان می توان
به معر فی مختصری که لطف ا... هنرفر
در مجله باستانشناسی و نیز گنجینه
آثار تاریخی اصفهان انجام داده اشاره
نمود . در جلد چهارم «آثار ایران» نیز
معرفی خوبی از مناره این مسجد توسط
مایرون اسمیت وجود دارد . در دایره
المعارف بزرگ اسلامی، در ذیل عنوان:
برسیان مسجد ، توصیفی از این بنا
آورده شده است که در آن به تحقیقات
گدار ، سواژه و اسمیت در مورد این
بنا اشاره شده و چون اصل این تحقیقات
در دسترس ما نبوده اند،
در این تحقیق از همان مآخذ استفاده
شده است .
این تحقیق که با رهنمایی و پیشنهاد
استاد محترم آقای دکتر صالحی کاخکی
انجام پذیرفته با وجود محدودیت زمانی
تهیه گردیده و امید است در فرصت بعدی
تداوم یابد. اما آنچه که در پیش رو
است به معرفی موقعیت زمانی و
مکانی و معماری مسجد ومناره برسیان
اختصاص یافته وهمچنین در این تحقیق
مختصر برای اولین بار مدل سه بعدی
اولیه ای از گنبد خانه و مناره سلجوقی
برسیان توسط نگارنده تهیه گردیده است
که در آینده مراحل بعدی آن تکمیل
خواهد شد.
میثم رضایی
تصویر1- مسجد جامع برسیان – بازسازی
مجازی از میثم رضایی
تصویر
2- مسجد و مناره برسیان ، عکس از
شیلا بلر و جاناتان بلوم 1984
ماخذ:
Aga
Khan Visual Archive, MIT
www.arcnet.org
مسجد
و مناره برسیان
الف: موقعیت مکانی
مسجد جامع برسیان (تصاویر
2و1)
واقع در دهکده ایست که در لهجه ساکنین
محلی آن « بیسیون» نامیده می شود (سیرو
، 1357، ص 248) و به نقل از «
نزهه القلوب
» حمد ا... مستوفی آن را برسیان می
نامند که در بخش «برآن» اصفهان قرار
داشت( اسمیت،
1368، ص 135)
این منطقه که در 42 کیلومتری شرقی
اصفهان قرار گرفته، در بررسی ماکسیم
سیرو ، درمیان خط سیری قرار گرفته که
از ساحل شمالی زاینده رود از اصفهان
به سمت نایین وجود داشته است(تصویر
3) و کاروانسرایی از دوره صفوی نیز در
کنار این مسجد جامع وجود دارد و این
نتیجه حاصل است که این محل در بین
راههای باستانی، آبادانی و توقفگاهی
اصلی به شمار می آمده است.
در
شروع تاریخ دوره اسلامی ایران،
مهاجمان عرب از منطقه اصفهان تاخت و
تاز خود را در امتداد راههایی که به
دشتها، کویرها و کوهها منتهی می شد
دنبال می کردند و در این پیشروی به
مردم ساکن روستاهایی بر می خوردند که
وارث تمدنی کهن بودند و در زمان
استقرار اسلام، معماری مساجد در
بسیاری از این مناطق بدون توجه به
نقشه معروف به عربی از الگوهای ایرانی
استفاده نمودند
(سیرو ، 1359، ص54) که مهمترین گروه آنها ،
چهار طاقی ها یا کوشکها بودند که گنبد
خانه و مقصوره مساجد دوره اسلامی را
تشکیل میدادند.
مسجد جامع برسیان نیز از این گروه از
بناها شمرده می شود که در چهار طاقی
آن
دیگر سادگی نوع ساسانی بدلیل پیچیدگی
منطقه انتقال گنبد به سختی قابل
مشاهده است ولی اینچنین اطاقهای گنبد
داری در دوره اسلامی خواه بناهای
تبدیل شده باشند و یا بناهای اسلامی
معمولاً بصورت بنایی منفرد با حیاط یا
بدون حیاط همچون مسجد جامع بروجرد به
کار می رفته اند به همین دلیل قدیمی
ترین بخش بسیاری از مساجد ایرانی برای
مثال مسجد سجاس، دقیقاً گنبد خانه آن
است.
(هیلن برند ، 1385،ص 95) و همچنانکه می دا نیم
در دوره سلجوقی گنبد خاگی مسجد جامع
اصفهان در اصل گنبد خانه منفردی بوده
که در دوره های بعد با شبستانی به
مسجد جامع متصل گردید واین گنبد خانه
در معماری سلجوقی همانطور که در
برسیان می بینیم به عنوان کانون اصلی
توجه باقی می ماند.
تصویر 3- نقشه حومه شرقی اصفهان
(ماخذ: سیرو 1357،ص389) – عکس هوایی
از گوگل
ب : ساختار معماری
با
وجود تحول تاریخی این بنا ، آنچه که
امروزه شاهد آن هستیم اثری از معماری
استوار دوره سلجوقی است. نکته اساسی
در باره مساجد مرکز ایران این است که
در همه آنها اساساً پلان ویژه ای بر
طبق الگوی مسجد جامع اصفهان به کار
رفته است و نکته شگفت انگیز این طرح
انتقال مربع به گنبد بااستفاده از
سکنج (فیلپوش) یعنی قوس و کاو دیواری
که زاویه مربعی را پل بندی می کرد و
آن را بصورت چند ضلعی در می آورد و
مهمترین دگرگونی این طرح در دوره
سلجوقی در تحول ساختاری و زیبایی
شناختی آن بود (اتینگهاوزن و گرابار ،
1378،ص391) که شکل اولیه آن در بقعه
دوازده امام یزد (تصویر8)
از دوره آل بویه دیده می شود (پوپ
،1382،ص106). مسجد برسیان مشابه نمونه
ایده آل این پلان یعنی گنبد خاگی (تاج
الملک) ساخته شده است(تصویر
9و10)
.
تصویر4- نقشه مقطع و
پلان مسجد برسیان
(ماخذ: میراث فرهنگی استان اصفهان)
تصویر 5- منطقه انتقال در
گنبد خانه مسجد برسیان، عکس از
نگارنده
تصویر 7و6- محراب و گنبد خانه مسجد
برسیان ، عکس از شیلا بلر و جاناتان
بلوم 1984
ماخذ:
Aga
Khan Visual Archive, MIT
www.arcnet.org
تصویر8-
منطقه انتقال در مقبره دوازده امام
یزد 1037 میلادی
ماخذ: (اتینگهاوزن و
گرابار،1378،ص461)
تصویر
10و9- گنبد تاج الملک، مسجد جامع
اصفهان
ماخذ:
Aga
Khan Visual Archive, MIT
www.arcnet.org
گنبد مسجد برروی استوانه ای به ارتفاع
کتیبه دور گنبد قرارگرفته که آن نیز
بر روی 16 ضلعی منتظمی است که در وسط
هر ضلع آن راس طاقهای تیزه دار شانزده
گانه ای را شاهد هستیم که پایه هایشان
برروی هشت ضلعی بالای منطقه انتقال
قرار گرفته و نیمی از این طاقها که در
گوشه های هشت ضلعی قرار دارند بصورت
معقر بوده ونیمی دیگر فقط طاقنما می
باشند .برروی وجوه داخلی 8 ضلعی گنبد
طاقنماهای بزرگی قرارگرفته که سکنج ها
را در بر دارند و نوک آنها بر داخل
طاقنماهای ردیف بالا وارد شده اند.
درهر گوشه مربع گنبد چها طاقچه باریک
تیزه دار با ستونچه های نبشی دنباله
سکنج ها را به سمت پایین تشکیل
میدهند.
ورودی های
سه‌گانه‌اي بر هر يك از ديوارهاي
شمالى، شرقى و غربى رفت و آمد به
داخل گنبد خانه را در گذشته ميسر
مى‌ساخته است، که در حال حاضر مسدود
شده اند. ورودي اصلى با دهانة
بزرگتر در وسط ديوار شمالى و ورودي
هاي جانبى با دهانة كوچك‌تر در دو
طرف آن قرار گرفته‌اند، با ايجاد
تقارنى خاص، بر اهميت اين دو
ديوار واقع بر جهات اصلى گنبد
خانه مى‌افزايند. برابري عرض
دهانة اصلى در ميان ديوار شمالى با
عرض كلى محراب، و نيز برابري عرض
دهانه‌هاي كوچك‌تر جانبى اين دو
ديوار با عرض درگاه ميانى در
ديوارهاي شرقى و غربى ترتيبى
متناوب و معكوس، ولى هماهنگ با
سازه‌ها و فضاهاي باز ايجاد
مى‌نمايد. بدين‌ترتيب، توانمندي
معماران گذشته در برقراري توازن
در بنا، با تأكيد بر جهات و عناصر
اصلى گنبد خانه ، هر چه بيشتر
نمايان مى‌گردد.
گنبد خانه
مسجد برسيان بر سطحى مربع با
اضلاع داخلى 32/10 تا 48/10 متر و
با ارتفاع حدود 30/18 متر ساخته‌شده
است. اين بنا در مقطع عمودي از 3
بخش
که
شامل الف:
منطقة مربع شكل پاية بنا (4 ديوار
به پهناي حدود 2 متر و ارتفاع
داخلى 90/6 و خارجى 10 متر)، ب:
منطقة انتقالى ميان مربع پايه و
دايرة گنبد( 8و16 ضلعی(از بیرون 8
ضلعی) با ارتفاع داخلى 33/5 و
خارجى 60/1 متر)، و ج: پوشش گنبدي
(ارتفاع داخلى 70/5 و خارجى 70/6
متر) تشكيل شده است. سوي قبله در
اين بنا با اشتباه 23 و 20 محاسبه
شده است.
مصالح
اصلى ساختمان‌ِ گنبد خانه را
آجرهايى در ابعاد 24 در 24 در 5/5
الى 6 سانتى‌متر تشكيل مى‌دهد .
مناره طبق توصیف اسمیت ، تک مناری است
به شکل ستونی مدور که با آجر و ملاط
گچ ساخته شده. این مناره فاقد سکو یا
پایه است و قطر آن در سطح زمین 75/5 و
در بالای منار 2/4 متر و ارتفاع آن
55/34 متر است و احتمالاً یک متر از
آن خراب شده است. ضخامت دیوار آن در
پایه 8/1 متر و در بالا 03/1 متراست و
پلکان آن از سطح زمین و از داخل مسجد
(که دیر تر ساخته شده ) شروع می شود
مسیر دورانی آن برخلاف عقربه های ساعت
حول دایره ای است که قطر آن در پایین
82/0 متر و در بالا 72/0 متر است.
روشنایی این پلکان همچون دیگر مناره
های تاریخی ازطریق روزنه های باریک و
عمودی که به طرف داخل وسیعتر می شوند
تامین میگردد. لبه پله های آن از
چوبی به ضخامت یک آجر که از یک طرف به
ستون وسط و از طرف دیگر به داخل دیوار
فرو می روند ساخته شده
اند.(اسمیت،1368، ص135)
ابعاد آجرهاي به كار رفته در
ساختمان مناره 27 * 27 * 5/5
سانتى‌متر است. براي ساختن استوانه
ای و چيدن رديف آجرها بر محيط دايرة
مناره، آجرها را به شكل ذوذنقه
به اضلاع 27 * 27 * 27 *22 * 5/5
سانتى‌متر قالب زده اند
تصویر11- ورودی جنوبی مسجد برسیان –
بازسازی مجازی از میثم رضایی
تصویر12 - گنبدخانه مسجد برسیان –
بازسازی مجازی از میثم رضایی
تصویر13 - گنبدخانه مسجد برسیان –
بازسازی مجازی از میثم رضایی
تصویر14 - گنبدخانه مسجد
برسیان،منطقه انتقالی گنبد – بازسازی
مجازی از میثم رضایی
ج : موقعیت و تحول تاریخی
ابتدا باید به بخش قدیمی تر این بنا
که مناره زیبای آن می باشد اشاره نمود
. این منار یکی از قدیمی ترین مناره
های ایران است که تاریخ آن به استناد
کتیبه آن که برای اولین با توسط یدا
گدار قرائت آن منتشر گردید (گدار،
1368،ص182) در سال491 هجری ساخته شده
است
گدار و سواژه دو نظرية مختلف دربارة
سير تحول معماري آن ارائه
داده‌اند. هردو با استناد به‌كتيبة
محراب و بدون در نظر گرفتن اينكه
در متن كتيبه تنها سخن از ساخت
محراب است و نه مسجد، احداث
گنبدخانه را 28[5]ق يعنى 37 سال
پس از ساختمان مناره دانسته‌اند.
آندره گدار اين بنا را، مسجدي
ايرانى از نوع چهار طاقى، بنايى
منفرد، و نقطه شروع تغییرات بعدي
مسجد دانست ، اما سواژه بناي مناره
و گنبدخانه را از جمله الحاقاتى
دانست كه در دورة سلجوقى، يكى پس
از ديگري، در بخش شبستان مسجد
قديمى‌تري كه صحن آن در جاي
همين صحن مسجد امروزي قرار داشته،
بنا شده است همچنین اسميت كه
ميان سالهاي 1934 و 1936م به
بررسى و مطالعة اين بنا پرداخت و
تك‌نگاري دقيقى از اين مسجد ارائه
كرد، در ابتدا نظرية گدار را قبول
کرده و گنبد خانه را بنايى منفرد
در كنار مناره و مسجدي در ميان
فضايى سرباز دانست كه در ديواري
محصور بود. اما بعداً با توجه به
شواهد معماري و نيز كتيبة مربوط به
تعمير مسجد كه سواژه متن آن را
قرائت كرده بود، با او هم رای شد
(لاله ، هایده، 1381)
. نا گفته نماند که ، هنرفر در
1338ش، احتمالاً به دلیل تخريب
بيشتر اين كتيبه در آن زمان، تنها
رقم يكان (ثمان...) را از اين
تاريخ شناسایی نمود و تاریخ 498ق را
براي آن فرض نمود و كتيبه را با
تاريخ قرائت كرده بود.
( هنرفر ،1350،ص
175)
این احتمال و جود دارد که بناي گنبد
خانه متصل به مناره همزمان يا كمى
پس از ساخت مناره به تقليد از گنبد
تاج‌الملك، ساخته شده که از جمله
تغييراتى است كه در بخش شبستان
مسجد كهن برسيان صورت گرفت و به
دليلهايى نامعلوم عمليات ساختمان
آن نا تمام ماند و سپس در 528 ق
محراب آن ساخته شد. سومين تاريخ در
كتيبه‌اي است بر لوحى گچى كه بر
ديوار سمت قبله و در غرب محراب
نصب شده است. اين كتيبة آسيب
ديدة 13 خطى از يك سو اشاره به
تجديد صحن مسجد دارد و تاريخ
ربيع‌الاول 95[؟] و 12 جمادي‌الاول
95[؟] كه هر دو در بخش صدگان آسيب
ديده است، بر آن مشاهده مى‌شود و
احتمالاً مربوط به شروع و پايان
اين فعاليتها بوده است. از سوي
ديگر در اين كتيبه به مادر دو
برادر صاحب منصب كه از دو پدر
بوده‌اند - و شايد به همراه مادر،
بانى اين تغییرات بوده اند - به
نامهاي جمال‌الدين محمد بن نجم
الدين محمود بن [؟]، و نيز [؟]
الدين محمد بن كمال‌الدين [؟]
اشاره شده است اين كتيبه
احتمالاً در حدود سدة 8ق/14م
نگاشته شده است(لاله،
هایده 1381).
ماکسیم سیرو نیز در پیروی از آندره
گدار مسجد سلجوقی برسیان را به
خانواده چهار طاقیها متعلق میداند، که
بر روی مسجدی کوچک بر پا شده است و در
جلو آن بقایای یک حیاط مخروبه بیرونی
مغولی که باخشت خام ساخته شده است را
تشخیص داده که از دو ایوان ترکیب
یافته که دارای صفه بندی است و در
طرفین ایوانها طاقنماهای کوچک و
راهروهایی وجود دارد.(
سیرو ، 1359، ص145)
در زمان شاه طهماسب صفوي با
احداث ايوان تغييراتى در تزيينات
صحن مسجد صورت گرفت، ولى گنبد
خانه همچنان در حالت خود باقى ماند
(تصویر
15).
متأخرترين تاريخ در اين مسجد
كتيبه‌اي از كاشى به خط ثلث بر
پيشانى ايوان جنوبى صحنى است كه
در دوران صفويه و همزمان با
تحولات عمده در آن بنا شد.
اين كتيبه كه بخش اعظم آن از
ميان رفته است، تا 1314ش نام
شاه طهماسب صفوي، و بانى ايوان،
خواجه نظام‌الدين احمد بن خواجه
عبدالقادر بن شيخ [؟]، و نيز نام
كاشى تراش هنرمند دست‌اندر كار
تزيين آن، سيد مهدي بن سيد
زين‌العابدين كاشى تراش الحسنى را
در خود داشته است.(لاله
، هایده 1381)
میثم رضایی
تصویر15 -
تصویر - بقایای الحاقات دوران پس از
سلجوقی- عکس از نگارنده
منابع :
اتینگهاوزن و گرابار،1387، هنر و
معماری اسلامی ، ترجمه یعقوب آژند ،
تهران: سمت.
اسمیت، مایرون، 1368 ، مناره های
اصفهان، آثار ایران ، ترجمه ابوالحسن
سروقد مقدم ، مشهد : آستان قدس رضوی.
پوپ ، آرتور اپهام، 1382 ، معماری
ایران ، ترجمه غلامحسین صدری افشار،
تهران:اختران.
سيرو، ماكسيم،1357،
راههاي باستانى ناحية اصفهان و
بناهاي وابسته به آنها، ترجمة
مهدي مشايخى، تهران،.
سيرو، ماكسيم،1359،
تطور مساجد روستایی در اصفهان ، ترجمه
کرامت ا.. افسر ، اثر ،ش 1. سازمان
ملی حفاظت آثار باستانی.
سيرو، ماكسيم،1359،
تطور مساجد روستایی در اصفهان ، ترجمه
کرامت ا.. افسر ، اثر، ش 2. سازمان
ملی حفاظت آثار باستانی.
حاتم، غلامعلی،1379، معماری اسلامی
ایران در دورۀ سلجوقی، تهران: دانشگاه
هنر (جهاد دانشگاهی).
گدار،یدا، 1368، یادداشتهایی پیرامون
کتبه های موجود بر مناره های اصفهان،
آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سروقد
مقدم ، مشهد : آستان قدس رضوی.
لاله ، هایده ،1381، برسیان: مسجد ،
دایره المعارف بزرگ اسلامی ،تهران :
مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
هنرفر، لطف‌الله،1350، گنجينة آثار
تاريخى اصفهان، جلد1، کتابفوشی
ثقفی.
هنرفر، لطف‌الله،1338، «مناره و
مسجد برسيان»، باستان‌شناسى،
تهران، ش، شم 3 و 4.
هیلن براند،رابرت،1385، معماری
اسلامی، ترجمه باقر آیت ا... زاده
شیرازی، تهران:روزنه.
Godard, Y., X Notes E
pigraphiques n , Ars
Islamica, New York, 1968,
vol. IV
1936.
Sauvaget, J., X Notes
Epigraphiques sur quelques
monuments persans n , Ars
Islamica, 1968, vol. VI(1);
id, X Observations sur
quelques mosqu E es
seljoukides n , Annales de
l'Institut d' E tudes
orientales, 1938, vol. IV;
Smith, M. B., X Manar and
Masdjid, Barsian (Isfahan) ,
Material for a Corpus of
Early Iranian Islamic
Architecture, Ars Islamica,
1937, vol. IV; id, X The
Mana rs of Isfahan, 1936,
vol. I(2); id, X Two Dated
Seljuk Monuments at Sin
(Isfahan) n , Material for a
Corpus of Early Iranian
Islamic Architecture, Ars
Islamica, 1939, vol. VI
